Część trzecia cyklu ma na celu przybliżenie zasad ponoszenia przez członków zarządu odpowiedzialności za zobowiązania spółki w świetle artykułu 116 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku Ordynacja podatkowa (dalej zwana Ordynacją podatkową).

Zasada

Zgodnie z treścią art. 116 Ordynacji podatkowej za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a członek zarządu:

1) nie wykazał, że:

  1. a) we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie układowe) albo
  2. b) niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez jego winy;

2) nie wskazuje mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.

Odpowiedzialność członków zarządu obejmuje zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań, których termin płatności upływał w czasie pełnienia przez nich obowiązków członka zarządu, oraz zaległości wymienione w art. 52 powstałe w czasie pełnienia obowiązków członka zarządu.

Ponoszenie odpowiedzialności przez osoby trzecie w świetle art. 116 Ordynacji podatkowej odnosi się nie tylko do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, ale również do spółki akcyjnej oraz do tychże spółek w organizacji. Podmiotami odpowiedzialnymi są nie tylko członkowie zarządu, ale również w określonych przypadkach pełnomocnicy i wspólnicy spółek.

W przypadku gdy spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji lub spółka akcyjna w organizacji nie posiada zarządu, za zaległości podatkowe spółki odpowiada jej pełnomocnik albo odpowiadają wspólnicy, jeżeli pełnomocnik nie został powołany. Powołane powyżej przepisy stosuje się również do byłego członka zarządu oraz byłego pełnomocnika lub wspólnika spółki w organizacji.

Przesłanki  

Do ustalenia odpowiedzialności osób trzecich za zobowiązania spółek kapitałowych koniecznym jest wykazanie pozytywnych przesłanek, czyli nieskuteczności egzekucji z majątku spółki w całości lub w części, wykazania że zaległości dotyczą zobowiązań powstałych w czasie pełnienia obowiązków członka zarządu, pełnomocnika, czy też wspólnika. Natomiast przesłanki negatywne to wykazanie, że we właściwym czasie podmioty odpowiedzialne w świetle art. 116 Ordynacja podatkowa zgłosiły wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości,  albo niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego) nastąpiło bez ich winy. Uwolnienie się od odpowiedzialności może nastąpić również poprzez wskazanie przez te osoby mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.

Bezskuteczność egzekucji

Odnosząc się do pierwszej z przesłanek, czyli bezskuteczności egzekucji, należy podkreślić iż była ona wielokrotnie przedmiotem analizy zarówno doktryny prawniczej jak i orzecznictwa sądowego. Ostatecznie kwestię tą rozstrzygnął Naczelny Sąd Administracyjny w uchwale z 8 grudnia 2008 roku, sygn. akt II FPS 6/08, zgodnie z którą stwierdzenie przez organ podatkowy bezskuteczności egzekucji, o której mowa w art. 116 § 1 ustawy z dnia 29.8.1997 r. Ordynacja podatkowa (t.j.: Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) powinno być dokonane po przeprowadzeniu postępowania egzekucyjnego. Stwierdzenie bezskuteczności egzekucji ustala się na podstawie każdego prawnie dopuszczalnego dowodu.

Powyższe orzeczenie wskazuje na dwie podstawowe kwestie. Po pierwsze organ podatkowy zobowiązany jest do wszczęcia postępowania egzekucyjnego. Pod drugie do określenia odpowiedzialności osoby trzeciej nie jest konieczne wydanie przez organ w toku postępowania egzekucyjnego sądowego czy też administracyjnego postanowienia o umorzeniu egzekucji przeciwko spółce wobec stwierdzenia jej bezskuteczność.

Warto w tym miejscu dodać, iż w uzasadnieniu powołanej uchwały Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił, że postępowanie w sprawie odpowiedzialności członków zarządu spółek kapitałowych toczy się z uwzględnieniem zasad ogólnych. Oznacza, to, że organ podatkowy prowadzący postępowanie obowiązany jest do podjęcia wszelkich działań w celu dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz załatwienia sprawy w postępowaniu podatkowy, a także do wyczerpującego rozpatrzenia całego materiału dowodowego, także w odniesieniu do ustalenia przesłanki bezskuteczności egzekucji w całości lub w części w tym także w zakresie dotyczącym oceny dowodów stwierdzających tę przesłankę.

W każdym przypadku dochodzenia roszczeń od podmiotów, o których jest mowa w art. 116 Ordynacji podatkowej koniecznym jest przeprowadzenie egzekucji zakończonej niezaspokojeniem wierzyciela. Bezskuteczność egzekucji następuje wówczas, gdy egzekucja dotyczyła całego ujawnionego za pomocą odpowiednich procedur majątku spółki, a wierzyciel wyczerpał wszystkie sposoby egzekucji, jednak cel egzekucji, jakim jest wyegzekwowanie wszystkich zaległości podatkowych, nie został osiągnięty (wyrok WSA w Warszawie z 22 lutego 2005 roku, sygn. akt III SA 2984/03).

Przesłanki uwalniające od odpowiedzialności. 

Jedną z przesłanek egzoneracyjnych jest wykazanie, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowania zapobiegające ogłoszeniu upadłości albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości i nie niewszczęcie postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłość nastąpiło bez jego winy.

Powyższa przesłanka wskazuje, iż (tak m.in. prof. dr hab. Henryk Dzwonkowski w ”Ordynacja podatkowa. Komentarz.” Wydawnictwo C.H.Beck, rok wydania 2008) dla wyłączenia odpowiedzialności członków zarządu spółki nie jest konieczne, by w konkretnym przypadku rzeczywiście doszło do ogłoszenia upadłości spółki, bo przepis mówi tylko o zgłoszeniu wniosku w tym przedmiocie (wyrok NSA z 13 listopada 2002 roku, sygn. akt SA/Sz 1856/00). Jednakże sam fakt złożenia wniosku nie jest również wystarczający. Nie jest spełniona przesłanka wyłączenia odpowiedzialności członka zarządu wówczas, gdy nie nastąpiło skuteczne zgłoszenie, to znaczy gdy wniosek został zwrócony. Przepis mówi o zgłoszeniu wniosku, a nie o jego złożeniu (wyrok WSA w Warszawie z 30 czerwca 2005 roku, sygn. akt III SA/Wa 629/04).

Natomiast definicja pojęcia „we właściwym czasie” była również przedmiotem orzecznictwa sądowego. Jedynie dla zasygnalizowania tego problemu wskazuję, iż w uzasadnieniu wyroku z dnia 6 lipca 2006 roku, sygn. akt I FSK 1115/05 Naczelny Sąd Administracyjny wskazał, że wniosek o ogłoszenie upadłości można uznać za złożony we „właściwym czasie“ tylko wtedy, gdy nie upłynęło więcej niż dwa tygodnie od chwili, gdy bądź to przedsiębiorca zaprzestał płacenia długów, bądź też długi te przewyższyły wartość jego majątku.

Zatrzymując się na chwilę przy tej przesłance negatywnej należy wskazać na jeszcze jedną kwestię. A mianowicie czy podmioty, o których mowa w art. 116 Ordynacji podatkowej mogą skutecznie uwolnić się od odpowiedzialności w sytuacji, gdy nie miały wpływu na podjęcie kroków zmierzających do ogłoszenia upadłości, lub gdy wprawdzie istniały zaległości podatkowe lecz kondycja finansowa spółki nie dawała podstaw do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości. Kwestię tą ostatecznie rozstrzygnął Naczelny Sąd Administracyjny w uchwale z dnia 10 sierpnia 2009 r., sygn. akt II FPS 3/09, zgodnie z którą członek zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, o którym mowa w art. 116 § 1 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz.926 ze zm.), w brzmieniu obowiązującym przed dniem 1 stycznia 2003 r., może również po zakończeniu pełnienia tej funkcji, uwolnić się od odpowiedzialności za zaległości podatkowe powstałe w tym czasie, jeżeli wykaże w postępowaniu podatkowym, że w okresie pełnienia przez niego funkcji członka zarządu nie było podstaw do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub postępowania zapobiegającego upadłości (postępowanie układowe).

Kolejną przesłanką uwalniającą członka zarządu od odpowiedzialności jest wskazanie mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części. Skuteczne skorzystanie z tej przesłanki negatywnej wymaga wskazania takiego mienia, z którego egzekucja faktycznie jest możliwa (wyrok WSA w Warszawie z 20 września 2006 roku, sygn. akt III SA/Wa 3277/05). O skuteczności egzekucji można mówić wówczas, gdy zostanie osiągnięty oczekiwany rezultat, a więc wyegzekwowanie kwoty długu. Wyegzekwowanie niewielkiej części zaległości podatkowych nie może być utożsamiane ze skutecznością egzekucji (wyrok WSA Kraków z 28 lutego 2008 roku, sygn. akt I SA/Kr 565/07). Warto w tym miejscu również wskazać, iż spisu należności przysługujących spółce od dłużników, nie czyni zadość, wymaganiom art. 116 § 1 pkt 2 Ordynacji podatkowej, tj. wskazania mienia spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych. Nie jest więc równoznaczne z zaistnieniem przesłanki wyłączającej odpowiedzialność członka zarządu (wyrok WSA w Poznaniu z 23 stycznia 2009 roku, sygn. akt I SA/Po 1199/08).

Podsumowanie

Powyższa analiza przepisów prawnych prowadzi między innymi do wniosku, że obowiązkiem organu podatkowego jest wszczęcie i przeprowadzenie postępowania egzekucyjnego. Egzekucja musi dotyczyć całego majątku spółki, a organ musi wyczerpać wszystkie możliwe sposoby egzekucji, egzekucja musi być bezskuteczna. Przepis art. 116 Ordynacja podatkowa nakłada również na organ podatkowy obowiązek prowadzenia postępowania w przedmiocie odpowiedzialności za zaległości podatkowe spółki z o.o. wobec wszystkich osób mogących ponosić taką odpowiedzialność (uchwała NSA z 9 marca 2009roku, sygn. akt I FPS 4/0). Organ podatkowy musi również wykazać, okoliczność pełnienia obowiązków członka zarządu w czasie powstania zobowiązania podatkowego, które przerodziło się w dochodzoną zaległość podatkową Spółki. Natomiast ciężar wykazania którejkolwiek okoliczności uwalniającej od odpowiedzialności spoczywa na członku zarządu (wyrok NSA z 6 marca 2003 roku, sygn. akt SA/Bd 85/03).

Podmiot, o którym jest mowa w art. 116 Ordynacji podatkowej może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli:

1) przesłanki do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości zaistniały, gdy nie miał on wpływu na podjęcie stosownych kroków zmierzających do ogłoszenia upadłości,

2) niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nie nastąpiło z jego winy,

3) wskazał mienie spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.