Część druga cyklu ma na celu przybliżenie możliwości zwolnienia się członków zarządu z odpowiedzialności za zobowiązania spółki z o.o. oraz wskazanie zasad przedawnienia roszczeń przeciwko członkom zarządu spółki.

Zasada

Zgodnie z treścią art. 299 § 2 k.s.h. członek zarządu może się uwolnić od odpowiedzialności za zobowiązania sp. z o.o., jeżeli wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub wszczęto postępowanie układowe, albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcie postępowania układowego nastąpiło nie z jego winy, albo że pomimo niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęcia postępowania układowego wierzyciel nie poniósł szkody.

Warto przy tej okazji wskazać, iż członkowie zarządu spółki z o.o. odpowiadają zarówno za zobowiązania istniejące w momencie zajścia przesłanek ogłoszenia upadłości, jak i za zobowiązania spółki powstałe dopiero po spełnieniu się przesłanek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości.

Można zatem wyróżnić trzy sytuacje, których wykazanie ma wpływ na uwolnienie członka zarządu od odpowiedzialności.

Zgłoszenie wniosku o upadłość spółki

Członek zarządu sp. z o.o. odpowiada z art. 299 k.s.h za szkodę spowodowaną niezgłoszeniem we właściwym czasie wniosku o upadłość.

Zwolnienie się z odpowiedzialności  opierać może się przede wszystkim  na argumentacji, że w czasie, gdy pozostawał członkiem zarządu nie istniały przesłanki ogłoszenia upadłości lub też, gdy nie był członkiem zarządu w czasie, gdy powstały podstawy do zgłoszenia wniosku.

Na gruncie ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze z dnia 28 lutego 2003 r. przesłanki ogłoszenia upadłości zostały ujęte jako: nie wykonywanie wymagalnych zobowiązań lub sytuacja, w której zobowiązania przekroczą wartość majątku dłużnika, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje. Wskazuje się, że zaprzestanie płacenia długów (i nie wykonywanie wymagalnych zobowiązań) powinno mieć charakter trwały i obiektywny, tzn. wynikać z niemożności dłużnika do spłacenia zobowiązań. Z kolei ocena, czy majątek nie wystarcza na zaspokojenie długów powinna zostać oparta na analizie bilansu i różnicy pomiędzy aktywami a pasywami spółki. Wskazuje się również, że nie dochodzi do zaprzestania płacenia zobowiązań, jeśli dłużnik nie płaci, gdyż nie uznaje obowiązku spłaty lub uważa wierzytelność za nienależną.

W przypadku stwierdzenia istnienia przesłanek do ogłoszenia upadłości, obowiązek złożenia wniosku o jej ogłoszenie spoczywa na zarządzie.

Jednakże od każdego z członków zarządu wymaga się samodzielnej inicjatywy w zakresie zgłaszania wniosku o upadłość we właściwym czasie, jeżeli zmierza on do wyłączenia omawianej odpowiedzialności. Należy zatem stwierdzić, że w celu wyłączenia odpowiedzialności wniosek o ogłoszenie upadłości może zgłosić samodzielnie każdy członek zarządu, niezależnie od przyjętych w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością zasad jej reprezentacji.

Dla zwolnienia się odpowiedzialności za wystarczające uznać należy wykazanie, że we właściwym czasie wierzyciel (a nie spółka) wystąpił już z wnioskiem o ogłoszenie upadłości. Pozwany członek zarządu może powołać się więc na zgłoszony we właściwym czasie wniosek o ogłoszenie upadłości samodzielnie przez niego złożony, a także pochodzący od innych członków zarządu, a nawet od wierzyciela spółki.

Złożenie wniosku o ogłoszenie upadłości winno nastąpić w ciągu 2 tygodni od zaistnienia jej przesłanek. Jednakże rozpatrując sprawy z art. 299 k.s.h., orzecznictwo Sądu Najwyższego, stara się jednak łagodzić tak sztywne pojmowanie terminu do złożenia wniosku. Sąd Najwyższy interpretując pojęcie „właściwego czasu”, niekiedy nie utożsamia go z powyższym 2-tygodniowym terminem. Zgodnie z jedną z tez wyrażonych przez SN (IV CSK 430/07), z pewnością nie będzie spełniać przesłanki „właściwego czasu” w rozumieniu art. 299 § 2 k.s.h. moment, gdy majątek spółki nie wystarcza nawet na częściowe zaspokojenie wierzycieli i kosztów postępowania upadłościowego, a więc gdy spółka jest już bankrutem. Skutkiem takich rozważań, w pewnych okolicznościach, jest możliwość obrony członka zarządu przed odpowiedzialnością za zobowiązania spółki, nawet gdyby wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony po upływie powyższego 2 tygodniowego terminu.

Nie zwalnia od odpowiedzialności złożenie nieskutecznego wniosku o ogłoszenie upadłości. Zgodnie z regułami postępowania cywilnego, wniosek zwrócony przez sąd z przyczyn formalnych traktowany jest jako nie złożony. Ma to istotny wymiar praktyczny. Skuteczność złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest uzależniona od spełnienia szeregu wymogów formalnych. Sąd upadłościowy nie wzywa jednak do ich uzupełnienia, zwracając wniosek wnioskodawcy. Ponowne jego złożenie w wyżej wskazanym dwutygodniowym terminie jest już zazwyczaj niemożliwe.

Brak winy członka zarządu

Właściwy czas do zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości jest przesłanką obiektywną, ustalaną w oparciu o okoliczności faktyczne każdej sprawy. Dla jego określenia nie ma znaczenia subiektywne przekonanie członków zarządu. Przepis art. 299 § 2 k.s.h. przewiduje domniemanie winy członka zarządu w niezgłoszeniu wniosku o upadłość we właściwym czasie ze względu na to, że członkom zarządu powinien być znany na bieżąco stan finansowy spółki, a co za tym idzie możliwości zaspokojenia długów.

Ciężar dowodu braku tej winy obciąża członka zarządu. Powinien wykazać, iż jego działanie nie było bezprawne, tym samym nie naruszył swoich obowiązków, lub mimo naruszenia prawa nie można przypisać mu niedbalstwa w prowadzeniu spraw spółki. Klasycznym powodem może być wprowadzenie go w błąd co do danych o wynikach finansowych spółki czy dłuższa, usprawiedliwiona nieobecność, obejmująca okres, w którym wystąpiły przesłanki złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, jak np. pozbawienie wolności w związku z prowadzonym postępowaniem karnym, w czasie którego wystąpiły przesłanki i upłynął termin do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości / postępowania układowego.

Odpowiedzialność członka zarządu wyłącza brak winy w każdej postaci w niezgłoszeniu wniosku o ogłoszenie upadłości oraz niewszczęciu postępowania układowego, a zatem członek zarządu nie będzie także odpowiadał, jeśli nie podjął stosownych działań z winy nieumyślnej. Brak winy może wiązać się z różnymi okolicznościami. Istotne jest jedynie, aby te okoliczności powodowały brak możliwości stwierdzenia istnienia podstawy do ogłoszenia upadłości, pomimo dołożenia należytej staranności przez członka zarządu.

Brak szkody wierzyciela

Jeżeli członek zarządu nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości, może zwolnić się z odpowiedzialności przewidzianej w art. 299 k.s.h., wykazując, że wierzyciel poniósłby szkodę nawet gdyby taki wniosek został złożony  w stosownym terminie.

Dla zastosowania tej formy obrony należy wykazać brak lub mniejszy zakres zaspokojenia wierzyciela z majątku spółki w razie zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcia postępowania układowego we właściwym czasie, niż faktyczną wartość uzyskaną przez wierzyciela w chwili obecnej. O wystąpieniu ewentualnej szkody będziemy mogli mówić jedynie wtedy, gdy wystąpi różnica pomiędzy wielkością zaspokojonej wierzytelności w wyniku wszczęcia przytoczonych powyżej postępowań, a rzeczywistym zaspokojeniem należności.

Brak szkody oznacza brak uszczerbku majątkowego po stronie wierzyciela. Z praktyki wynika, że dowodzenie braku szkody po stronie wierzyciela jest bardzo utrudnione. Powód musi wykazać, że zobowiązanie nie zostałoby pokryte z majątku spółki nawet wówczas, gdyby zgłoszono upadłość w przepisanym terminie, więc zaniechanie tego zgłoszenia nie wyrządziło wierzycielowi szkody. Sprowadzać się będzie to w dużej mierze do nadzwyczajnych zdarzeń unicestwiających cały lub znaczny majątek spółki, jak np. bankructwo głównego kontrahenta spółki od którego działalności zależy jej funkcjonowanie czy wypadek unicestwiający majątek spółki, którego wystąpienie nie było pokryte ochroną ubezpieczeniową.

Przedawnienie roszczeń

Obrona członka zarządu może polegać również na wykazaniu zarzutu przedawnienia roszczeń. Podniesienie tego zarzutu wymaga wykazania upływu określonego czasu od chwili gdy wierzyciel mógł złożyć pozew przeciwko członkowi zarządu.

Dominuje pogląd, że do roszczeń wierzycieli spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przeciwko członkom jej zarządu mają zastosowanie przepisy o przedawnieniu roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym, tj. roszczenie przedawnia się z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia, każdorazowo jednak po upływie dziesięciu lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

Termin przedawnienia biegnie na ogół od dnia, w którym możliwe było stwierdzenie bezskuteczności egzekucji wierzytelności objętej tytułem egzekucyjnym wystawionym przeciwko spółce.  Z reguły bowiem już w tej chwili wierzyciele spółki dowiadują się o szkodzie i osobie obowiązanej do jej naprawienia. Przed dniem bezskuteczności egzekucji tej wierzytelności bieg przedawnienia roszczenia wobec członków zarządu nie może się rozpocząć, ponieważ dopiero w tym dniu powstają przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej przewidzianej w art. 299 k.s.h.

Należy jednak podkreślić, iż w orzecznictwie zarysował się pogląd wskazujący że termin przedawnienia roszczeń wobec członków zarządu spółki z o.o. rozpoczyna bieg już od momentu uzyskania przez wierzyciela świadomości, że wyegzekwowanie długu od spółki jest niemożliwe, np. w przypadku gdy inna egzekucja prowadzona przeciwko tej spółce została umorzona z uwagi na bezskuteczność.

Należy przy tej okazji wskazać na istnienie okoliczności, które powodują zawieszenie lub przerwanie biegu przedawnienia, takie jak np. uznanie roszczenia, wszczęcie postępowania mediacyjnego, zawezwanie do próby ugodowej, siła wyższa itp.. Stosuje się tu ogólne zasady kodeksu cywilnego.

Postępowanie gospodarcze – ograniczenia formalne  i ich skutki.

Obrona przed roszczeniami z art. 299 k.s.h. prowadzona jest w postępowaniu sądowym, które ma charakter gospodarczy. Obecne reguły proces gospodarczy obwarowany jest szeregiem ograniczeń formalnych, których uchybienie powoduje negatywne skutki procesowe – z przegraną w sprawie (niezależnie od słuszności argumentów)

Najistotniejszym problemem jest reguła, zgodnie z którą, wszelkie twierdzenia i dowody na ich poparcie muszą być zgłoszone przez pozwanego członka zarządu w pierwszym piśmie procesowym (odpowiedź na pozew, sprzeciw od nakazu zapłaty, sprzeciw od wyroku zaocznego itp.), na co pozwany ma 14 dni od doręczenia pisma wszczynającego sprawę. Uchybienie temu terminowi powoduje utratę możliwości powołania się na te argumenty w dalszym postępowaniu.

Podsumowanie

Osobista odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki pomimo swojego nieograniczonego charakteru, nie pozostawia pozwanego członka zarządu bez prawa obrony i przewiduje możliwość zwolnienia się od niej. Jednakże każdorazowo ciężar wykazania okoliczności uwalniających spoczywa na pozwanym członku zarządu.

Krótkie terminy na przygotowanie argumentów na obronę oraz częsty brak dostępu do dokumentów spółki (rezygnacja, odwołanie członka zarządu) powodują, iż warto na bieżąco zaopatrywać się i archiwizować podstawowe informacje o stanie finansów spółki.

Osobista odpowiedzialność członków zarządu za zobowiązania spółki z o.o. na płaszczyźnie podatkowej zostanie przybliżona w trzeciej części opracowania.